مقدمه
زمانی که می خواهم در جمعی صحبت کنم دچار دلهره و ترس شده و ترجیح میدهم سکوت کنم. بعضی مواقع با صدای زنگ منزل از جا میپرم و قلبم به تپش میافتد. امسال باید در کنکور شرکت کنم و این باعث شده تمام زندگیم تحت تاثیر قرار گرفته و مدام سردرد و تهوع داشته باشم. همه لحظات به این فکر می کنم که اگر پدر و مادرم را از دست بدهم چه جوری دوام بیاورم.
موارد بالا چند نمونه از افکار و احساساتی می باشد که هر فرد ممکن است در زندگی بارها به آن دچار شود؛ این ترس و نگرانی باعث میشود که افکار و احساسات و در نتیجه رفتار ما دچار ناهنجاری شده و به لحاظ جسمی و روانی هیجان های منفی را تجربه کنیم.
در صورت داشتن نشانه های اضطراب ضروری است از فرآیند مشاوره اضطراب تحت نظر یک متخصص بهره ببریم.
تاریخچه اضطراب
اضطراب تاریخچه ای بسیار طولانی به قدمت خلقت آدمی دارد. واژه اضطراب گرفته شده از کلمه ای آلمانی به معنای ترس می باشد. در قرن هجدهم ویلیام کولن، پزشک اسکاتلندی اصطلاح اختلالهای اضطرابی را برای یک اختلال عصب شناختی که تعدادی از اختلال های رفتاری را ایجاد میکرد به کار برد.
در قرن نوزدهم این اصطلاح را در مورد کسانی به کار می بردند که از نظر جسمانی، ظاهری سالم داشتند ولی دارای رفتارهای خود تخریب گر بوده و به آنها (روان آزرده) می گفتند.
در سالهای آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، فروید اصطلاح روان آزردگی را به معنای دیگری به کار برد و تاکید کرد: هنگامی که امیال سرکوب شده ناهوشیار به سطح هوشیاری راه یابند رفتاری در شخص ایجاد می کنند که ریشه در اضطراب دارد، و این بدین معنی است که رفتار های نِوروزی به عنوان روشی برای بیان اضطراب و یا دفاع علیه آن می باشد.
این نظریه به طور گسترده ای در جهان پذیرفته شد و زیربنای طبقه بندی روان آزردگی ها را در طبقه بندی تشخیصی و آماری انجمن پزشکی آمریکا تشکیل داد.
اضطراب چیست؟ آیا اضطراب همان ترس (استرس) است؟
عده بسیار کمی از انسان ها ممکن است حتی یک هفته را بدون داشتن اضطراب و ترس سپری کنند. از شایع ترین مشکلات روانی می توان به اختلال های اضطرابی اشاره کرد که تاثیر منفی بسیاری بر عملکرد انسان در زندگی می گذارد.
در اختلالات اضطرابی، اضطراب و ترس دو مولفه مهم هستند؛ بنابراین بهتر است تفاوت این دو را بدانیم. اضطراب، نگرانی در مورد مشکل یا مسئله ای در آینده است در صورتی که ترس یا استرس واکنش در برابر یک خطر آنی و در حال است. روانشناسان در مورد (آنی) بودن ترس در برابر (انتظاری) بودن اضطراب بسیار تاکید می کنند.
اضطراب درباره یک تهدید آتی است در حالی که ترس یا استرس اغلب درباره تهدیدی است که اینک در حال وقوع می باشد. اضطراب و ترس هر دو می توانند موجب فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک (برانگیختگی) شوند، با این تفاوت که اضطراب معمولاً برانگیختگی حد متوسطی را به راه میاندازد ولی ترس مستلزم برانگیختگی سطح بالاتری است.
کسی که دچار اضطراب است در کمترین حالت ممکن است بی قراری و تنش فیزیولوژیایی را احساس کند؛ و کسی که دچار ترس است در بیشترین حالت ممکن است به شدت عرق کند، تنفسش سریع شده و بی اختیار شروع به فرار کند.
اضطراب و ترس الزاماً بد نیستند و ارزش انطباقی دارند. ترس از لحاظ واکنش های فرار از اهمیتی بنیادین برخوردار است و اضطراب به ما کمک می کند نسبت به تهدید های آتی آگاه شده و برای آنها برنامه ریزی کنیم.
البته باید توجه داشت که نبود اضطراب مسئله ساز است و مقدار کمی از آن ارزش انطباقی دارد، ولی اضطراب فراوان قطعاً خرابی به بار خواهد آورد.
طبقه بندی اختلالات اضطرابی
در تمامی اختلالات اضطرابی، اضطراب مفرط یا مکرر وجود دارد. به استثنای اختلال اضطراب فراگیر، اختلالات اضطرابی شامل احتمالِ وجودِ ترسِ شدید و غیر عادی نیز می شوند.
بر اساس آخرین پژوهش ها در زمینه آسیب های روانی، اختلالات اضطرابی به چند دسته تقسیم شده اند.
- فوبی های اختصاصی
فوبی (هراس) اختصاصی، ترس از اشیا یا موقعیت هایی است که تناسبی با خطر واقعی ندارد. ملاک های تشخیصی برای این فوبی ها، در ذیل ذکر شده است:
- ترس آشکار و بی تناسب که همیشه به وسیله اشیا و موقعیت های خاص راه اندازی می شود
- شخص از شی یا موقعیت دوری می کند وگرنه اضطراب شدیدی را تجربه میکند
- نشانه ها دست کم به مدت ۶ ماه دوام دارند
- اختلال اضطراب اجتماعی
اختلال اضطراب اجتماعی نوعی ترس مداوم و شدید تر از حد معقول نسبت به موقعیت های اجتماعی می باشد، این اختلال ممکن است به دلیل ترس از اشخاصِ ناآشنا یا از کنجکاوی اجتماعی صورت گیرد. ملاک های تشخیصی برای اختلال اضطراب اجتماعی، در ذیل ذکر شده است:
- ترس آشکار و بی تناسب که همیشه در مواجهه با امکان بررسی و کنجکاوی از طرف دیگران به راه میافتد
- روبرو شدن با عامل راه اندازی اضطراب، باعث میشود تا شخص از ارزیابی منفی دیگران به شدت دچار اضطراب شود
- از موقعیت هایی که اضطراب ایجاد می کنند اجتناب می شود یا اینکه با اضطراب شدید تحمل میشود
- نشانه ها دست کم ۶ ماه دوام دارند
- اختلال وحشت زدگی
اختلال وحشت زدگی عبارت است از حمله های وحشت زدگی مکرری که به موقعیت خاصی ارتباط ندارد و توأم با نگرانی از امکان حمله های وحشت زدگی بعدی می باشد. ملاک های تشخیصی این اختلال در ذیل ذکر شده است:
- حملات وحشت زدگی غیر منتظره و باز پیدا
- حداقل یک ماه نگرانی در مورد امکان حملات دیگر، نگرانی از پیامدهای حمله یا تغییرات رفتاری غیرانطباقی به خاطر این حملات
- آگورافوبی
در این اختلال، اضطراب در هنگامِ قرار گرفتن در مکان هایی که فرار یا طلب یاری و کمک در صورت وقوع نشانه های اضطراب دشوار باشد ایجاد می گردد. ملاک های تشخیصی این اختلال در ذیل ذکر شده است:
- ترس یا اضطراب آشکار و نامتناسب در خصوص دست کم دو موقعیت که در صورت بروز یکی از موارد زیر، دریافت کمک دشوار باشد. این موارد عبارتند از: بروز یک مشکل، نشانه های خجالت آور، نشانه های شبیه وحشت زدگی
این موقعیت ها عبارتند از: تنها بودن خارج از خانه، مسافرت با وسایل نقلیه عمومی، قرار گرفتن در فضای باز مثل پارکینگ و بازار، قرار گرفتن در فضاهای بسته ای نظیر فروشگاه ها، تئاتر، سینما یا ایستادن در صف و یا قرار گرفتن در ازدحام
- این موقعیت ها همیشه ترس یا اضطراب ایجاد می کنند
- شخص از این موقعیت ها اجتناب کرده یا وجود یک همراه را ضروری میداند، و در غیر اینصورت ترس و اضطراب شدیدی را تحمل میکند
- نشانه ها دست کم ۶ ماه دوام دارند
- اختلال اضطراب فراگیر
این اختلال نگرانی مهارناپذیر، دیرپا و افراطی را شامل می شود. اصطلاح نگرانی یک گرایش شناختی برای نشخوار یک مسئله و ناتوانی در رها کردن آن می باشد. ملاک های تشخیصی این اختلال در زیر ذکر شده است:
- اضطراب و نگرانی مفرط دست کم در ۵۰ درصد از روز، درباره شماری از رویدادها یا فعالیت ها مثل (خانواده، امور مالی، کار و مدرسه)
- مهار نگرانی برای فرد مشکل است
- نگرانی دستکم برای ۶ ماه دوام دارد
- اضطراب و نگرانی دست کم با سه نشانه (یا یک نشانه در بچه ها) همراه است
- بی قراری یا احساس دلواپسی و هیجان زدگی
- خستگی زودهنگام
- مشکل در تمرکز یا خالی شدن ذهن
- تحریک پذیری
- *تنش عضلانی
- آشفتگی خواب
چرا به اختلالات اضطرابی دچار می شویم؟
مهمترین عواملی که باعث ابتلا به اختلالات اضطرابی میشود در ذیل ذکر شده است:
- عامل ژنتیکی
اینکه اضطراب به صورت ژنتیکی ممکن است به فرزندان منتقل شود به این معناست که: والدینِ دارایِ اضطراب بیشتر امکان دارد فرزندانی مضطرب داشته باشند
- ساختار شیمیایی مغز
طبق بعضی از تحقیقات، اختلالات اضطرابی ممکن است با مدارهای معیوب در مغز که ترس و احساسات را کنترل میکنند در ارتباط باشند
- استرس محیطی
عامل توارث هیچ وقت به تنهایی نمی تواند دلیلی برای ایجاد اختلال اضطراب باشد و در کنار آن می بایست عامل محیطی نیز وجود داشته باشد. تجربه اتفاقات استرس زای شدید مثل: مورد سوء استفاده قرار گرفتن در کودکی، بی توجهی والدین، از دست دادن یکی از عزیزان، مشاهده خشونت و یا تجربه خشونت و…. می تواند فرد را به اضطراب مبتلا کند
- سوء مصرف دارو، الکل و مواد مخدر
استفاده نامناسب دارو ها ( بدون تجویز پزشک، کمتر یا بیشتر از حد مناسب، و همچنین مصرف الکل و مواد مخدر می تواند در فرد ایجاد اضطراب کند
- بیماری ها
بعضی از بیماریها مانند بیماری های قلبی، ریوی و تیروئید می تواند علائمی مشابه علائم اختلال اضطراب در فرد ایجاد کرده یا موجب بدتر شدن علائم اضطرابی در فرد مبتلابه باشد
درمان اختلالات اضطرابی
مراجعه به متخصصین (روانپزشک، روانشناس، مشاور) در درمان اضطراب الزامی است. تجویز داروها و همچنین روان درمانی و بهره بردن از مشاوره اضطراب و آموزش تکنیک های ریلکسیشن relaxation آرمیدگی و فراگیری مهارت های رفتاری در درمان اضطراب به کار میرود.
تاثیر عوامل جنسیتی، اجتماعی و فرهنگی در اختلال های اضطرابی
- عوامل جنسیتی
بررسی های مختلف نشان داده است که زن ها دست کم دو برابر مردان، احتمال داشتن حداقل یک اختلال اضطرابی را دارند. این بررسی ها بر سر اینکه زن ها در مقایسه با مردان آسیب پذیری بیشتری نسبت به اختلال های اضطرابی دارند توافق آشکاری دارند.
البته باید این را در نظر داشته باشیم که ممکن است زن ها نشانه های خویش را بیشتر گزارش کنند.
- عوامل اجتماعی
عوامل اجتماعی مانند نقش های جنسیتی نیز در این تفاوت موثر هستند.
برای مثال، مردها در مقایسه با زن ها بیشتر تحت فشار اجتماعی هستند تا با ترس هایشان روبرو شوند؛ همچنین باید این مورد را در نظر داشت که زن ها به مراتب بیشتر احتمال دارد که در خلال دوران کودکی و بزرگسالی مورد تعرض جنسی واقع شوند، و این تجربیات آسیب زا مانع پرورش و گسترش احساس اختیار بر روی محیط شده و باعث می شود زمینه ساز اختلال های اضطرابی باشد.
- عوامل فرهنگی
تحقیقات نشان داده که انسان ها در تمامی فرهنگ ها با اختلال های اضطرابی دست و پنجه نرم می کنند، ولی بسته به هر فرهنگ مشکلات با هم فرق دارند.
مثلاً نشانگان تای جین کیوفوشو در کشور ژاپن دیده می شود که به شکل ترس از ناخشنود کردن یا شرمسار ساختن دیگران پدیدار میشود. افراد مبتلا معمولاً از چیز هایی نظیر: تماس چشمی مستقیم، سرخ شدن صورت، بو دادن بدن یا زشتی بدن خود واهمه دارند.
اختلال کایاک – آنگست، در میان افراد قبیله ی اِینویت در گرینلند غربی مشاهده میشود. این اختلال بیشتر در میان شکارچیان فُک که تنها به دریا می روند و ممکن است دچار ترس شدید، گمگشتگی و نگرانی از غرق شدن شوند، دیده شده است.
میزان شیوع اختلالات اضطرابی در فرهنگ های مختلف فرق می کند، زیرا فرهنگ ها از لحاظ عواملی نظیر نگرش نسبت به بیماری روانی، سطوح فشار روانی، ماهیت روابط خانوادگی، و میزان شیوع فقر با یکدیگر تفاوت دارند و می دانیم که تمام این عوامل در بروز یا گزارش اختلال های اضطرابی سهیم هستند.
علائم شایع در اختلالات اضطرابی
- احساس عصبانیت
- تنش عضلانی
- احساس خطر قریب الوقوع
- احساس وحشت
- تنفس سریع (سریع تر از حد نرمال)
- تعریق زیاد
- لرزش در دست، پا یا اندام های دیگر بدن
- احساس ضعف و خستگی
- مشکل در تمرکز ( تمرکز فقط بر روی نگرانی کنونی)
- اختلال خواب (پرخوابی یا بی خوابی)
- اجتناب از قرار گرفتن در موقعیت های اضطراب آور
- عذاب وجدان
- بی قراری
- بی حسی، سوزن سوزن شدن، سردی یا عرق در دست و پا
- تنگی نفس
- تپش قلب
- خشکی دهان
- تهوع
- سرگیجه
- نشخوار فکری
- فرار با شدت و سرعت از اجسام و مکان های ترس آور
- نکته مهم:
درصورت بروز هر یک از علائم ذکر شده به سرعت به یک متخصص جهت انجام مشاوره اضطراب مراجعه فرمایید. بدیهی است با تشخیص زودهنگام، درمان بسیار آسان تر و سریع تر خواهد بود
پیشگیری از اختلالات اضطرابی
با توجه به موقعیت های بغرنجی که اضطراب و استرس برای انسان ایجاد می کند، و از آنجا که همه انسان ها در زندگی خود حداقل چند بار اضطراب و استرس را تجربه می کنند، ضروریست که همه ما راه های پیشگیری از اضطراب را دانسته تا از تجربه این شرایط رنجآور جلوگیری کنیم. چند مورد از راه های پیشگیری از اضطراب در زیر ذکر شده است:
- رژیم غذایی سالم
استفاده از غذاهای مناسب و با تنوع زیاد که تمامی مواد لازم برای سلامت بدن را تامین کند ضروری است
- ورزش و فعالیت بدنی روزانه
ورزش یکی از راه های پیشگیری و همچنین درمان در اختلالات اضطرابی است. پیاده روی روزانه (حداقل نیم ساعت) در روز به طوری که ضربان قلب را بالا ببرد، به میزان قابل توجهی اضطراب را کاهش میدهد.
- افزایش اعتماد به نفس
با کسب مهارت های افزایش اعتماد به نفس، بدن با حداکثر نیروی خود می تواند به مقابله با اضطراب بپردازد.
- اجتماعی بودن
در هنگام فشارهای روانی، به جای گوشه گیری و تشدید اضطراب، بهتر است با دوستان و اقوام و به خصوص کودکان معاشرت کنیم.
- اندیشیدن به زمان حال
با فکر کردن به اکنون، از رویا پردازی و نگرانی در مورد آینده دست برداشته و موقعیت های زمینه ساز برای اضطراب را کاهش دهیم
- حمایت اجتماعی
داشتن حمایت اجتماعی به انسان کمک می کند تا در مقابل بحران های زندگی سپری داشته و به آن تکیه کند. حمایت اجتماعی، احساس امنیت و اعتماد به نفس را افزایش میدهد.
سخن پایانی
متاسفانه در اغلب موارد، بیماری های روانی مانند بیماری های جسمی جدی گرفته نمی شوند. در صورتی که بسیاری از بیماری های روانی عوارض جبران ناپذیری را در فرد بیمار ایجاد می کنند.
بنابراین با مشاهده هرگونه علامت در خصوص اختلالات anxiety بهتر است سریعاً به متخصص مجرب مراجعه فرمایید.
- رضوان جعفری درمانگر زوج و خانواده